Kitchen table chats with Grandma Zosia

Strasznie płakałam wiesz, że żydoweczki na pewno zabili [przyjeżdżały każdego lata siostrzenice sąsiadki i Babcia się z nimi bawiła]. Bo wiesz, oni tam ich wszystkich tam wylikwidowali. I mama mnie tak próbowala pocieszyć i mówiła: Nie płacz! Nie płacz! Może one przeżyły, może je ktoś schował.

I za jakiś czas, chyba za rok, postawiła mnie mama w kolejce. Jak tylko godzina policyjna skończyła się się mama stanęła i chyba z 5 godzin w tej kolejce stała. Bo żeby móc coś dostać trzeba było stać w kolejce na kartki. I rozumiesz, mama strasznie zmarźnięta była, bo to zima była. No i ja przyleciałam i powiedziałam: Mamo to idź do domu zagrzyj się a ja tu postoję.

Tak rozumiesz za nimi polowali jak za zwierzętami. Coś niesamowitego. I własnie odnowiło mi to, żeby jednak chociaż jeden co docenił, wiesz, to bohaterstwo tych ludzi co z narażeniem życia przechowywali. A tak samo o tych żołnierzach polskich.

Słuchaj, zależy kto był. W tym Wehrmachtcie to jednak nie byli tacy źli. To Gestapo to byli takie wredne psy.

Na początku wojny, niemcy prowadzili polskich żołnierzy przez nasze miasteczko, jako jeńców. Bo to i ja też byłam, wszyscy wyszli, żeby były tłumy. I rozumiesz, to zołnierz odwrocił głowę. Miał karabin.

You see, they hunted them like animals. It was extraordinary. And you know, it really reinforced my desire to ensure that at least someone should appreciate the heroism of those people. I felt the same about those who took in our Polish soldiers.

Although, you know it really depended on the person. The soldiers in the Wehrmacht were not all that bad. The Gestapo were totally mad bastards.

At the beginning of the war, the Germans marched Polish POWs through our little town. All of us were standing there as the soldiers were passing. There were crowds of people. And you see, when one of the Germans turned away, we pulled the soldiers into the crowd. He was holding a machine gun.

Nie, nie o to chodzi ale czasem ktoś coś powiedział, a ktoś doniósł. Na przykład, kupiliśmy telewizor. Już w małżeństwie byliśmy. Kupiliśmy telewizor a te telewizory były takie, że trzeba było antenę mieć taką na dachu, ogromną. No ale skąd taką antenę wziąć? A ja pracowałam z tymi kierownikami i żyłam z nimi w zgodzie. I ten jeden szef mówi – Pani Zosiu w czym problem? Dam ślusarzom i zrobią. A ja mowię, dobrze, ale jak wywiozę? No bo wiesz, straż stoi.

A ja miałam bardzo dobre układy z dyrektorem. Bardzo mnie lubił. A bardzo się kłucił z komitetem z partii. A on mocny był taki i miał wchody w województwie. No i mu tak powiedziałam, że mam taki kłopot. A on powiedział, A w czym rzecz ja pani wywiozę w bagażniku z fabryki. I wywiózł.

Co się ochodziłam, tłumaczyłam. A to wtedy w UB to znajomi byli. Pani Zosiu, nic Ci nie zrobimy ale niech Pani powie, jak Pani to wywiozła? A co ja mogłam im powiedzieć, że dyrektor mi wywiózł?

No, that’s not the point. Sometimes someone said something and someone else snitched on them. For example, we bought a TV. We were already married at that time, and we bought a TV and we needed to put an antenna on the roof, a big one. It was not easy to source one, but I worked with the Directorate at the factory and I was on good terms with them. And one Director said to me: It’s no problem, Mrs Zosia. I’ll tell the iron workers and they’ll make you one. I was ok with that but didn’t see how I could get it out of the factory, which was guarded.

But I was on very good terms with one of the other directors – he really liked me, and he was always arguing with the Party Committee. He was powerful and well connected within the county. So, I explained my dilemma and he said – what’s the problem? I’ll put it in the boot of my car when I leave the factory! And so he managed to get it out.

My god, I had so much trouble explaining myself afterwards even though I had some acquaintances in the security services. Mrs Zosia, we won’t do anything to you, but tell us how did you manage it? I couldn’t possibly say that the director helped me smuggle it out, could I?

A za miesiąc to chyba się codziennie chodziłam, tłumaczyłam o co inne. O takie głupstwo. Dzwonił kolega z innego wydziału i mówi: Zosiu, daj mi bo robie tam jakieś przedstawienie ogólne ile zatrudnionych a tego nie wolno było mówić, bo to tajne było. A ja do niego na szczęście nie powiedziałam ani po imieniu, jakoś tak się zdarzyło, mówię: A wiesz co, rusz duęe i przyjdź, bo przecież to tajne. Dosłownie tak powiedziałam – i odłożyłam słuchawkę.

I za kilka dni, nie odrazu, za kilka dni, wzywają mnie, a to w tym czasie już inteligentniejsi byli. I pytali mnie, kto do mnie dzwonił. A skąd ja mam wiedzieć – ja tyle rozmów dziennie przeprowadzam, że skąd ja mam wiedzieć po kilkunastu dniach kto do mnie dzwonił. A zacytował moje słowa. A ja myslałam, skąd ta cholera wie, i myslałam że ktoś doniósł, bo w drugim pokoju siedziały dziewczyny. I tak podejrzewałam tą jedną, bo ona z UB sympatyzowała – pewnie ta Kasia choroba powiedziała. I przyszłam, cały dzień się do niej się nie odzywałam, a ona nie wiedziała dlaczego.

Ale przyszłam na drugi, trzeci dzień, i za czwartym dniem jeden UB-owiec wiesz do dzisiejszego dnia, on już nie żyje ale modlę się za niego. Rozumiesz, stał za jego plecami, tego łobuza, i mi pokazywał co mam mówić. I później, ten dobry UB-owiec (nazywał się Oleszko) wyszedł za mną i mi powiedział, Pani Zosiu, Pani telefon jest na podsłuchu.

I spent about a month explaining myself over something else. Something so stupid. My friend from a different department called and said: I’m preparing a report about how many workers are employed at the factory. But this was confidential information and not something that could be disclosed. And thankfully I didn’t use his name and replied: move your arse and come to my office, you know that’s confidential. Those were my exact words – and I put the phone down.

A few days later, not straight away, a few days later I was summoned for questioning. In those days they were a bit smarter. They asked me who it was that had called. I had no idea – I took so many phone calls each day how was I supposed to know who had called me several days ago? But one of them quoted my exact words. I had no idea where that idiot had got that from and I assumed that someone must have informed on me. In the office next door to mine sat some girls and I suspected one of them because she was an UB sympathiser. Kasia had probably informed on me. So when I came back I wouldn’t speak to her for the entire day and she had no idea why.

I was summoned the following day, then the day after that, and on the fourth day one of the UB men (you know he’s no longer alive but till this day I say a prayer for him), his name was Oleszko, he was standing behind the other UB man and he was miming how I should respond.

And later, Oleszko followed me outside and warned me that my phone was bugged.